Ngày xửa ngày xưa, có hai vợ chồng bác tiều phu, tuổi đã cao mà vẫn không có con. Vợ chồng bác ngày ngày ra sức làm việc nghĩa để mong trời thương tình mà cho một mụn con. Quả nhiên không phụ long mong mỏi, vợ bác tiều phu đã mang thai nhưng mãi ba năm mà vẫn chưa sinh nở. Người cha chưa được nhìn mặt con đã qua đời. Thế rồi một ngày vợ bác tiều phu đã sinh ra một bé trai khôi ngô, tuấn tú, bắc đặt tên con là Thạch Sanh.
Chẳng bao lâu mẹ Thạch Sanh qua đời, từ đó Thạch Sanh sống côi cút một mình trong túp lều dưới gốc cây đa, gia tài chẳng có gì ngoài manh khố che than và chiếc rìu đốn củi. Năm mười ba tuổi, Ngọc Hoàng thương tình sai tiên ông xuống dạy chàng đủ các môn võ nghệ, mọi phép thần thông.
Một hôm có anh buôn rượu tên là Lý Thông đi ngang qua đó ghé lại nghỉ chân. Lý thông thấy Thạch Sanh khỏe mạnh lại mồ côi, có thể lợi dụng được bèn kết nghĩa làm an hem, rồi đưa Thạch Sanh về nhà.
Bấy giờ ở trong vùng có một con trăn tinh thường hay bắt người ăn thịt, quan quân mấy lần vây đánh nhưng không lại nên truyền lập miếu thờ rồi cứ hang năm nộp cho nó một mạng người. mẹ con Lý Thông nghe tin, rất hoảng rồi bàn mưu tính kế để đưa Thạch Sanh đi chết thay.
Chiều hôm đó Thạch Sanh đi kiếm củi về, Lý Thông đã đợi sẵn bên mâm rượu rồi tỏ vẻ tươi cười bảo:
-Hôm nay có việc quan trọng, triều đình cắt phiên cho anh đi gác miếu thờ, ngặt vì trót cất mẻ rượu, sợ hỏng việc nhà, mong em chịu khó đi thay anh một đêm.
Nghe nói Thạch Sanh không nghi ngờ gì cả, vui vẻ đồng ý đi ngay.
Nửa đêm giữa khu rừng rậm bỗng gió thổi, cây rung không khí lạnh buốt. Trăn tinh hiện ra giơ nanh vuốt phun lửa phì phì, định ăn thịt Thạch Sanh. Thạch Sanh bình tĩnh đánh nhau với trăn tinh, hồi lâu thì con yêu quái bị giết chết, hóa ra là một con trăn lớn. Thạch Sanh chặt lấy đầu mang về.
Đến nhà thì hết canh ba, Thạch Sanh gọi cửa, mẹ con Lý Thông ngỡ là hồn chàng về báo oán, hoảng sợ cứ ở trong nhà mà lạy lục, khấn vái xin tha mạng. Lúc này Thạch Sanh mới rõ dã tâm của hai mẹ con hắn cố tình muốn đưa chàng đến chỗ chết. Nhưng vốn bản thhh hiền lành, đã không giận mà chàng còn vui vẻ kể lại chuyện giết trăn tinh cho mẹ con Lý Thông nghe.
Lý THông nghe xong liền nghĩ ngay ra một âm mưu, hắn dọa Thạch Sanh rằng trăn tinh vốn xưa nay là vật nuôi của nhà vua, rất được vua cưng chiều, bây giờ giết đi tất thế nào cũng bị tội chết. Rồi hắn khuyên Thạch Sanh cứ trở về nơi gốc đa cũ, mọi chuyện để hắn lo, tất sẽ chu toàn.
Sau khi lừa được Thạch Sanh, Lý Thông liền đi tâu nhà vua về chiến công đã diệt trừ được trăn tinh của mình. Đức vua mừng rỡ phong cho hắn chức đô đốc.
Bấy giờ nhà vua mở hội kén phò mã cho công chúa nhưng vẫn chưa chọn được ai vừa ý. Một hôm công chúa đi dạo trong vườn hoa, bỗng một con đại bàng sà xuống cắp đi mất. TÌnh cờ đại bang bay ngang trên cây đa, Thạch Sanh nhìn thấy liền giương cung bắn một phát trúng ngay vào cánh,nhưng nó rút tên vứt xuống rồi tiếp tục bay đi. Thạch Sanh liền theo vết máu đỏ, thấy đại bang chui vào một cái hang rất kiên cố, chàng đánh dấu lối vào hang và trở về.
Khi nghe tin công chúa bị đại bàng bắt, nhà vua rất đau lòng, truyền lệnh cho Lý Thông đi tìm và hứa nếu tìm được sẽ gả công chúa và truyền ngôi cho.
Lý Thông vừa mừng vừa lo, hắn bèn lập mưu mở hội hát xướng trong mười ngày, mục đích là để nghe ngóng tin tức. Tám chín ngày đa trôi qua mà không thấy ai nói gì về chuyện đại bàng bắt công chúa cả.
Tin Lý Thông mở hội hát xướng đến tai Thạch Sanh, chàng tìm về thăm. Gặp Thạch Sanh, Lý Thông tỏ mối lo không tìm được công chúa. Thạch Sanh thật thà kể lại chuyện chàng đã bắn trúng cánh và tìm ra nơi ở của đại bàng.
Lý Thông mừng lắm, hắn lập tức sửa soạn binh mã nhờ Thạch Sanh dẫn đường đem quân đến cửa hang đại bàng, nơi công chúa đang bị giam cầm.
Tới nơi, Thạch Sanh tình nguyện xuống hang tìm công chúa hộ Lý Thông, quả nhiên chàng gặp công chúa ở đó. Giữa lúc đại bàng đang ngủ không biết gì, Thạch Sanh buộc dây vào người công chúa kéo lên.
Xong việc, Thạch Sanh chuẩn bị lên theo, nhưng Lý Thông đã cho quân lính lấp cửa hang lại. Giữa lúc ấy đại bàng tỉnh giấc, thấy mất công chúa hắn nổi giận lôi đình, gầm rít, vách đá ầm ầm rung chuyển. Thạch Sanh hóa phép đánh nhau với đại bàng, cuối cùng đại bàng cũng bị giết chết.
Đang tìm đường để ra thì Thạch Sanh thấy một cái cũi, bên trong giam một người con trai. Thì ra đó là thái tử con vua Thủy Tề đã bị đại bàng bắt giam ngót một năm nay. Thạch Sanh lấy rìu phá tan cũi cứu thái tử ra.
Thái tử mời Thạch Sanh về thủy cung để vua cha đền ơn. Vua Thủy Tề mừng lắm, tặng Thạch Sanh vô số vàng bạc, châu báu nhưng chàng đều từ chối không nhận mà chỉ lấy một cây đàn làm kỷ niệm, rồi từ giã nhà vua và thái tử, Thạch Sanh trở về chốn cũ nơi gốc đa.
Lý Thông lại nghe tin Thạch Sanh trở về túp lều bên gốc cây đa, e sợ chuyện bại lộ hắn bèn sai người lấy ngọc ngà châu báu vứt vào lều Thạch Sanh rồi vu cho tội ăn cắp để hắn lấy cớ bắt giam chàng vào ngục tối.
Về phần công chúa, từ khi được cứu thoát, chứng kiến Lý Thông lấp mất cửa hang, nàng uất ức mà hóa câm, khi trở về ai hỏi gì nàng cũng không nói. Vua buồn rầu sai Lý Thông lập đàn cầu nguyện, đàn đã lập một tháng mà công chúa vẫn không nói được.
Lúc ấy Thạch Sanh đang bị giam trong ngục, thấy buồn chàng mang đàn ra gẩy. Không ngờ cây đàn ấy là cây đàn thần, đàn phát ra những lời ai oán như trách móc:
“Đàn kêu tích tịch tình tang,
Ai mang công chúa dưới hang trở về”
Tiếng đàn vang vọng trong cung vẳng đến tai công chúa, nghe tiếng đàn, nàng bỗng reo mừng cười nói, xin vua cha cho gọi người gẩy đàn.
Thạch Sanh đến và trước cả triều thần bá quan văn võ, chàng kể lại hết sự tình cho vua nghe. Nghe xong, vua tức giận truyền lệnh cho bắt mẹ con Lý Thông gia cho Thạch Sanh toàn quyền xử tội.
Thạch Sanh thương tình xin nhà vua tha tội cho mẹ con Lý Thông để họ trở về làng. Nhưng trên đường về, hai mẹ con Lý Thông đã gặp phải cơn mưa dông và cả hai đều bị sét đánh chết.
Sau đó vua cho Thạch Sanh kết hôn cùng công chúa. Tin ấy truyền đi, thái tử mười tám nước chư hầu tức giận vì vua gả công chúa cho một tên mồ côi nghèo xơ xác liền cất binh mã đến hỏi tội.
Vua sai Thạch Sanh ra dẹp giặc. Khi giáp trận, vì không muốn gây đổ máu vô ích nên chàng đem cây đàn của mình ra gẩy. Tiếng đàn khi khoan khi nhặt, êm ái lạ thường khiến cho quân địch phải bồi hồi xúc động. Người thì thương con nhớ vợ, kẻ thì bâng khuâng nhớ quê hương, nên không còn một ai nghĩ đến đánh nhau nữa. Thái tử mười tám nước thấy thế khiếp sợ, vội vàng xin hàng.
Thạch Sanh dọn một niêu cơm nhỏ mà chúng ăn mãi không hết vì niêu cơm cứ vơi lại đầy. Thái tử mười tám nước cảm phục Thạch Sanh dập đầu lạy tạ rồi kéo quân về nước.Sau khi đẩy lui quân giặc ra khỏi bờ cõi, vua liền làm lễ nhường ngôi cho Thạch Sanh. Từ đó Thạch Sanh lên làm vua, cùng công chúa sống yên vui, hạnh phúc đến trọn đời.
